Qadim zamonlardan beri insoniyat, jinoyat sodir etishda gumon qilinganlarning gaplaridagi haqiqatni yolgʼondan ajratish yoʼllarini izlaganlar. Tarixga nazar tashlasak ushbu usullarning turli xil koʼrinishlari mavjud boʼlib, hozirgi kunda ularning aksariyati shafqatsiz hisoblanadi. Baʼzilari esa insonlarning yuzida tabassum paydo qiladi. Biroq ota-bobolarimizning kuzatuvchanliklari va zukkoliklarini inkor etib boʼlmaydi. Tekshiruvning barcha usullari tergov jarayonida shubhali shaxsning tashqi koʼrinishida namoyon boʼlgan fiziologik reaktsiyalariga asoslangan. Masalan, Аfrikada gumon qilinuvchilar qabila aʼzolarining koʼz oʼngida soʼroq qilinib, qabila boshligʼi yoki sehrgar soʼroq qilinuvchini omma oldida hidlab koʼrgan holda tekshirgan, agar gumon qilinuvchining tanasidan ter hidi chiqqan boʼlsa demak u aybdor deb topilgan. 

Sharqda esa gumon qilinuvchini soʼroq qilish jarayonida yolgʼon soʼzlangan boʼlsa, uni ogʼziga guruch unini solishgan. Аgar gumon qilinuvchining ogʼzidagi un tergovdan soʼng quruq boʼlsa, u aybdor deb topilgan. Chunki kuchli hayajon va qoʼrquv paytida ogʼizdagi tupik suyuqligi toʼxtaydi. Taniqli oʼrta asr shifokori Аvitsenna esa tergovchilardan haqiqatni yashirishga uringan jinoyatchining qon tomir pulsiga katta eʼtibor qaratgan. Bundan tashqari eshak bilan inson psixologiyasiga asoslangan yana bir qiziqarli usul: qorongʼu xonaga dumi boʼyagan hayvon qoʼyilgan. Shu xonaga kiritilgan gumon qilinuvchi eshakni dumidan ushlashi kerak boʼlgan, agar eshak qichqirsa, unda odam aybdor hisoblangan. Keyin shaxsni yorugʼlikka olib chiqishib, uning qoʼllariga qarashgan. Аgar qoʼllar toza boʼlsa, odam aybdor deb topilgan – chunki u eshakni dumidan ushlamasdan jinoyatni yashirishga harakat qildi, - deb hisoblashgan. Gap shundaki aybsiz odam qoʼllari boʼyalishiga qaramasdan eshak dumini ushlashdan qoʼrqmaydi. Va bu oʼz davrida haqiqatdan ham yolgʼonni aniqlashning kichik usullaridan biri boʼlgan.

Gumon qilinuvchining soʼzlaridagi yolgʼon yoki haqiqatni aniqlashda ilk bor qoʼllanilgan ilmiy qurilma bu – gidrosigmograf boʼlgan. Yolgʼon gapira boshlagan paytda yurak urish tezligi va qon bosimining oʼzgarishini qayd etuvchi ushbu qurilmani ishlatishga qaror qilgan birinchi olim, psixolog Chezare Lombrozo edi. Bu voqea 19-asrning oxirida boʼlgan.

1921 yilda politsiya ofitseri, psixolog Jon А. Larson jinoyat ishlarini tergov jarayoniga gumon qilinuvchilarni soʼroq qilishda shaxslarning qon bosimi, yurak urish tezligi va nafas olishidagi oʼzgarishlarni aniqlaydigan yolgʼon detektorni qoʼllashni taklif qildi. Larson oʼzining yolgʼonni aniqlaydigan asbobini “poligraf” deb atadi. Аytgancha, bu atama ancha oldin Jon Xokins (1804) tomonidan oʼzi ixtiro qilgan qoʼlda yozilgan yozuvlardan nusxa koʼchirish dastgohi nomiga qoʼyilgan.

Ushbu atama “yunon” tilidan olingan ikkita soʼzdan yaʼni “koʼp” va “yozmoq” deb tarjima qilinuvchi soʼzlardan iborat. 1926 yilda, J. Larsonning shogirdi va izdoshi Leonard Kiler, gumondorning fiziologik parametrlaridagi oʼzgarishlarni qayd qiluvchi siyoh qalam bilan birga ishlovchi poligrafning yangi, takomillashtirilgan versiyasini taklif qildi. 1938 yilda olimlar tomonidan poligrafga terining oʼzgarishini qayd qiladigan yana bir kanal qoʼshildi. Keyinchalik Keeler mushaklarning titroqlari kanalini taqdim etdi. 1939 yilda patent berilgan Keeler kanali zamonaviy poligrafning prototipiga aylandi.

Olimlarning Keeler poligrafiyasini yanada takomillashtirish boʼyicha yigirmaga yaqin fiziologik koʼrsatkichlarni qayd etuvchi urinishlari muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Zamonaviy “yolgʼonni aniqlovchi” detektor yettita koʼrsatkichdagi oʼzgarishlarni muvaffaqiyatli qayd eta olish imkoniyatiga ega.

Yigirmanchi asrning oxirida qalam, siyoh yozish, anʼanaviy va raqamli poligraflar mavjud edi. 21-asrning qurilmasi esa - bu kompyuter poligrafi boʼlib, u gumon qilinuvchiga savollar berilganida uning tanasida bir qator fiziologik parametrlarning oʼzgarishini oʼlchaydigan va yozib beradigan maxsus moslamalar ulangan sensor bilan jihozlangan edi. Taʼkidlash joizki, natijalarning aniqligi qayd qilingan koʼrsatkichlar soniga bogʼliq. Tekshiruv davomida olingan koʼrsatkichlar, normadan chetga chiqish va unda yolgʼonning belgilari bor yoki yoʼqligi toʼgʼrisida xulosa beruvchi poligraf tekshiruvchisi tomonidan belgilab boriladi. Bugungi kunda, yuz yil avvalgi kabi, poligraf - yolgʼonni aniqlashning eng samarali vositasi boʼlib, undan jinoyatlarni fosh qilishda samarali foydalanilmoqda. Poligraf tekshiruv natijalari yordamchi usul boʼlishiga qaramasdan, ayrim rivojlangan mamlakatlarda dalil sifatida taqdim etilishi mumkin. 

-----------------------------------------------------

Қадим замонлардан бери инсоният, жиноят содир этишда гумон қилинганларнинг гапларидаги ҳақиқатни ёлғондан ажратиш йўлларини излаганлар. Тарихга назар ташласак ушбу усулларнинг турли хил кўринишлари мавжуд бўлиб, ҳозирги кунда уларнинг аксарияти шафқатсиз ҳисобланади. Баъзилари эса инсонларнинг юзида табассум пайдо қилади. Бироқ ота-боболаримизнинг кузатувчанликлари ва зукколикларини инкор этиб бўлмайди. Текширувнинг барча усуллари тергов жараёнида шубҳали шахснинг ташқи кўринишида намоён бўлган физиологик реакцияларига асосланган. Масалан, Африкада гумон қилинувчилар қабила аъзоларининг кўз ўнгида сўроқ қилиниб, қабила бошлиғи ёки сеҳргар сўроқ қилинувчини омма олдида ҳидлаб кўрган ҳолда текширган, агар гумон қилинувчининг танасидан тер ҳиди чиққан бўлса демак у айбдор деб топилган.

Шарқда эса гумон қилинувчини сўроқ қилиш жараёнида ёлғон сўзланган бўлса, уни оғзига гуруч унини солишган. Агар гумон қилинувчининг оғзидаги ун терговдан сўнг қуруқ бўлса, у айбдор деб топилган. Чунки кучли ҳаяжон ва қўрқув пайтида оғиздаги тупик суюқлиги тўхтайди. Таниқли ўрта аср шифокори Авиценна эса терговчилардан ҳақиқатни яширишга уринган жиноятчининг қон томир пулсига катта эътибор қаратган. Бундан ташқари эшак билан инсон психологиясига асосланган яна бир қизиқарли усул: қоронғу хонага думи бўяган ҳайвон қўйилган. Шу хонага киритилган гумон қилинувчи эшакни думидан ушлаши керак бўлган, агар эшак қичқирса, унда одам айбдор ҳисобланган. Кейин шахсни ёруғликка олиб чиқишиб, унинг қўлларига қарашган. Агар қўллар тоза бўлса, одам айбдор деб топилган – чунки у эшакни думидан ушламасдан жиноятни яширишга ҳаракат қилди, - деб ҳисоблашган. Гап шундаки айбсиз одам қўллари бўялишига қарамасдан эшак думини ушлашдан қўрқмайди. Ва бу ўз даврида ҳақиқатдан ҳам ёлғонни аниқлашнинг кичик усулларидан бири бўлган.

Гумон қилинувчининг сўзларидаги ёлғон ёки ҳақиқатни аниқлашда илк бор қўлланилган илмий қурилма бу – гидросигмограф бўлган. Ёлғон гапира бошлаган пайтда юрак уриш тезлиги ва қон босимининг ўзгаришини қайд этувчи ушбу қурилмани ишлатишга қарор қилган биринчи олим, психолог Чезаре Ломброзо эди. Бу воқеа 19-асрнинг охирида бўлган.

1921 йилда полиция офицери, психолог Жон А. Ларсон жиноят ишларини тергов жараёнига гумон қилинувчиларни сўроқ қилишда шахсларнинг қон босими, юрак уриш тезлиги ва нафас олишидаги ўзгаришларни аниқлайдиган ёлғон детекторни қўллашни таклиф қилди. Ларсон ўзининг ёлғонни аниқлайдиган асбобини “полиграф” деб атади. Айтганча, бу атама анча олдин Жон Хокинс (1804) томонидан ўзи ихтиро қилган қўлда ёзилган ёзувлардан нусха кўчириш дастгоҳи номига қўйилган.

Ушбу атама “юнон” тилидан олинган иккита сўздан яъни “кўп” ва “ёзмоқ” деб таржима қилинувчи сўзлардан иборат. 1926 йилда, Ж. Ларсоннинг шогирди ва издоши Леонард Килер, гумондорнинг физиологик параметрларидаги ўзгаришларни қайд қилувчи сиёҳ қалам билан бирга ишловчи полиграфнинг янги, такомиллаштирилган версиясини таклиф қилди. 1938 йилда олимлар томонидан полиграфга терининг ўзгаришини қайд қиладиган яна бир канал қўшилди. Кейинчалик Кеелер мушакларнинг титроқлари каналини тақдим этди. 1939 йилда патент берилган Кеелер канали замонавий полиграфнинг прототипига айланди.

Олимларнинг Кеелер полиграфиясини янада такомиллаштириш бўйича йигирмага яқин физиологик кўрсаткичларни қайд этувчи уринишлари муваффақиятсиз якунланди. Замонавий “ёлғонни аниқловчи” детектор еттита кўрсаткичдаги ўзгаришларни муваффақиятли қайд эта олиш имкониятига эга.

Йигирманчи асрнинг охирида қалам, сиёҳ ёзиш, анъанавий ва рақамли полиграфлар мавжуд эди. 21-асрнинг қурилмаси эса - бу компютер полиграфи бўлиб, у гумон қилинувчига саволлар берилганида унинг танасида бир қатор физиологик параметрларнинг ўзгаришини ўлчайдиган ва ёзиб берадиган махсус мосламалар уланган сенсор билан жиҳозланган эди. Таъкидлаш жоизки, натижаларнинг аниқлиги қайд қилинган кўрсаткичлар сонига боғлиқ. Текширув давомида олинган кўрсаткичлар, нормадан четга чиқиш ва унда ёлғоннинг белгилари бор ёки йўқлиги тўғрисида хулоса берувчи полиграф текширувчиси томонидан белгилаб борилади. Бугунги кунда, юз йил аввалги каби, полиграф - ёлғонни аниқлашнинг энг самарали воситаси бўлиб, ундан жиноятларни фош қилишда самарали фойдаланилмоқда. Полиграф текширув натижалари ёрдамчи усул бўлишига қарамасдан, айрим ривожланган мамлакатларда далил сифатида тақдим этилиши мумкин. 

Ўзбекистон Республикаси ИИВ ҳузуридаги Тергов департаменти